Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Iławie – zbudowany w latach 1317-1325 w stylu gotyckim z renesansową wieżą z 1550, kilkakrotnie przebudowywany. Potocznie nazywany przez mieszkańców Iławy „czerwonym kościołem” ze względu na materiał z którego jest zbudowany. Obiekt pełnił rolę głównego kościoła parafialnego miasta i jest tak stary jak ono samo. Mimo że parafia znajdowała się pod patronatem krzyżackim, faktyczną opiekę nad kościołem od początku sprawowali miejscowi mieszczanie, których zamożność decydowała o jego stanie. Przy kościele działało bractwo kościelne Bożego Ciała, które skupiało miejscową elitę. Kościół był kilkakrotnie przebudowywany. Ostatnia poważna przebudowa miała miejsce w latach 1903-1905.

Obecnie kościołem opiekują się Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej. 16 września 1949 kościół – jako pierwszy zabytek Iławy – został objęty ochroną konserwatorską (nr rejestru 134).

Kościół był najbardziej reprezentacyjnym budynkiem w mieście, górującym nad osadą i okolicą. Powstał zapewne wraz z lokowaniem miasta w 1305, choć źródłowo jego istnienie można stwierdzić w 1324, kiedy jako świadek występuje pierwszy pleban Andrzej (Andreas).

Po pożarze miasta, który wybuchł w nocy z 26/27 czerwca 1706, kościół uległ znacznemu zniszczeniu. Na remont musiał czekać aż do 1730r. Wtedy hrabia Finckenstein, starosta dziedziczny miasta i patron kościoła, zlecił wykonanie napraw i pokrył z własnej kasy całkowity remont kościoła. Całość robót kosztowała starostę 1722 floreny i 27 groszy, w tym roboty murarskie wyniosły 384 floreny, materiały budowlane 368 florenów i 15 groszy, roboty ciesielskie 970 florenów i 12 groszy.

Podczas remontu wymieniono po obydwu stronach chóru 4 drewniane filary, które ustawiono na nowych fundamentach wykonanych z polnego kamienia i cegły. Wymieniono także stare podłogi w całym kościele oraz zapadnięty i podziurawiony dach, przez który do środka lała się woda, zalewając ołtarz i boczne sklepienia. W wysokich na 33 stopy wnętrzach kościoła ustawiono rusztowania i dokonano napraw architrawów, zostały odnowione także stiuki zdobiące sklepienie kościoła. Na koniec dokonano remontu ścian wewnątrz kościoła. Najpierw usunięto z nich plamy i zacieki, naprawiono i uszczelniono okna, dokładnie też wybielono wszystkie ściany, po czym wykonano, podparte trzycalowej grubości filarami, nowe trójłukowe stropy nad balkonem.

Po zakończeniu remontu kościoła, w 1741 został zamówiony na koszt miasta nowy ołtarz u rzeźbiarza Jana Henryka Selcke z Prabut, odmalowano wtedy także sufit i odnowiono znajdujące się nad ołtarzem sklepienie. W 1786 w nowym barokowym ołtarzu zawieszony został wykonany przez Christiana Bernarda Rhode obraz „Chrystus w Getsamani”.

3 czerwca 1753 wskutek uderzenia pioruna spłonął dach kościoła. Podczas gaszenia pożaru woda zalała i zniszczyła naprawiane i odnawiane w latach 1715 oraz 1738 organy. Zniszczonymi organami zajął się organmistrz Christoph Heinrich Obuch, który dokonał tak solidnej naprawy organów, że działały one bez zarzutu aż do 1840.

W 1780 wdowa Schäffer (mieszkanka Iławy) zapisała w testamencie kościołowi swój domek wraz z posesją i ogrodem. W 1784 parafia domek pani Schäffer i przeznaczyła go na mieszkanie dla wdowy po pastorze.

Według zapisów kronikarskich z 1790r. kościół był w tak opłakanym stanie, że magistrat miasta musiał dokonać napraw oszacowanych na 4000 marek. W 1800 roku zostały zamurowane kościelne podziemia i zaprzestano dokonywać w nich pochówku ważnych osób.

Po raz kolejny do gruntownego remontu kościoła przystąpiono 5 listopada 1905r. Zostały odnowione wtedy wnętrza oraz mury zewnętrzne. Podczas remontu poddano gruntownej naprawie dzwonnicę: wzmocniono jej mury,  w latach 1781/1782, dokonano wymiany odnawianych w 1787 schodów, zbudowano też nowy podest.

Naprawy wymagał także zbudowany w 1704r. i wyremontowany w 1784r. dom parafialny, który w 1900r. już całkiem nie nadawał się do użytku. W jego miejsce w latach 1902-1903 zbudowano neogotycką (istniejącą do dzisiaj) plebanię.

Wyremontowany gruntownie pod koniec XIX wieku kościół wraz z nową neogotycką plebanią przetrwał bez żadnych szkód I wojnę światową i w dobrym stanie doczekał wybuchu II wojny światowej. W 1940 parafianie zdjęli z wieży kościelnej i przekazali jako surowiec na potrzeby przemysłu wojennego zabytkowe dzwony odlane w 1733 przez gdańskich giserów. Zabytkowe dzwony z iławskiego kościoła w 1952 odnalazł na cmentarzysku dzwonów w Hamburgu pastor Schäffer (proboszcz parafii ewangelickiej w Osterode am Harz). Znalazca docenił dużą wartość tych dzwonów, przewiózł je do swej parafii i umieścił na wieży swego pochodzącego z XIII wieku kościoła w Osterode am Harz. 27 maja 2006 pierwszy raz po wojnie zabrzmiały w Iławie.

Po II wojnie światowej kościół zakonny (Ordenskirche) użytkowany przez ewangelików (od 1525) wrócił do kościoła katolickiego. Pierwszym proboszczem po wojnie był ksiądz Ludwik Warpechowski. W 1952 na mocy decyzji kardynała Stefana Wyszyńskiego kościół w imieniu Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej przejął o. Mieczysław Niepiekło OMI, który j został proboszczem parafii pw. Przemienienia Pańskiego.

Kościół znajduje się na najwyższym punkcie wzgórza, na którym leży iławskie stare miasto. Zbudowano go z palonej cegły gotyckiej na fundamencie z głazów narzutowych, w formie jednonawowej budowli, z prostokątnym prezbiterium o wymiarach 8 × 11,70 m i również prostokątnym korpusie (nawie) o wymiarach 14,80 na 20,20 m. Został tak wkomponowany w południowo-wschodni narożnik murów obronnych, by mógł pełnić funkcje obronne – południowa ściana jest zbudowana na przedłużeniu południowego skrzydła murów miejskich, a szczytowa na przedłużeniu wschodniego pasma murów obronnych Iławy. Oba szczyty korpusu, wschodni i zachodni, są dzielone ukośnymi profilowanymi lizenami, zwieńczonymi sterczynami. Sterczyny wykonane zostały po części z kamienia a częściowo z cegły, co nadaje budowli wyjątkowego wyglądu.

Do wnętrza prowadzą dwa gotyckie portale ostrołukowe z XIV w., regotyzowane w latach 80. XX wieku: od północy czterouskokowy o bogatym profilu, od zachodu trójskokowy o bogatym profilu. Prezbiterium oddzielone jest od nawy ostrołukowym łukiem tęczowym, wnętrze jest kryte płaskimi stropami.

Przy prezbiterium od strony północnej w 1550 została wzniesiona wysoka na 27 m wieża na planie prostokąta, na której parterze znajduje się dwuprzęsłowe pomieszczenie o sklepieniu krzyżowym. Przykryta jest, tak jak obie nawy kościoła, stromym dachem dwuspadowym opartym na drewnianej konstrukcji. Do kościoła dobudowano w 1624 kruchtę sklepioną kolebką o łuku wspiętym.

Kościół posiada nocną iluminację – każda ściana kościoła jest oświetlona.

Elementy wnętrza i otoczenia kościoła:

  • Rokokowy ołtarz główny z 1741, wykonany przez Jana Henryka Selcke z Prabut, zbudowany na mensie gotyckiej.  Ołtarz jest drewniany, architektoniczny, trójosiowy, dwukondygnacyjny ze zwieńczeniem, polichromowany, złocony i srebrzony, gruntownie przemalowany w 1909, o czym świadczy napis za ołtarzem.
    • W środku nastawy znajduje się obraz późnobarokowy ze sceną – Modlitwy Chrystusa w Ogrójcu, wykonany w 1786 przez Christiana Bernarda Rode z Gdańska. Obecnie obraz ten jest opuszczany, a we wnęce znajduje się figura Matki Bożej Fatimskiej – pierwsza taka figura w archidiecezji warmińskiej (została zakupiona w 1984, a koronowana i wkomponowana w ołtarz w 1999).
    • Po bokach obrazu płaskorzeźbione girlandy, ozdobne płyciny i po dwie spiralne kolumienki z kapitelami korynckimi, oplecione wicią roślinną. Nad obrazem mały baldachim z lambrekinem i kartusz z napisem: „JESUS” Ap. GESCHICHT Cap. 4v. 11,12 (według ks. Jakuba Wujka chodzi o tekst z Dziejów Apostolskich: „Ten jest kamień, który odrzucony od was budujących stał się głową węgła, I nie ma w żadnym innym zbawienia, bo nie dano ludziom pod niebem innego imienia, w którem byśmy mieli być zbawieni”). Po bokach pierwszej kondygnacji znajdują się bogate ażurowe uszaki. W drugiej kondygnacji nad uskokowym gzymsem znajduje się obramienie z Okiem Opatrzności w glorii. W trójkącie znajduje się hebrajski napis. Po bokach rogi obfitości. W zwieńczeniu wazon z trzema kwiatami.
    • W predelli znajdują się dwie tablice z nieczytelnymi napisami:
Ev. Str. Joh. 1,29 „Siehe, das ist Gottes Lamm, welches der welt Sunde Tragt.” (Patrz, oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata.)
Offenb. St. Joh. 19,9, „Seilig sind, die zum Abendmahl des Lammes berufen sind” (Błogosławieni, którzy zostali wezwani na ucztę Baranka)
  • Neogotycka chrzcielnica z XIX wieku, kielichowa, wykonana ze sztucznego kamienia o bogatej dekoracji maswerkowo-roślinnej.
  • Neogotyckie witraże figuralne:
    • Trzy przedstawiające Jezusa Chrystusa oraz Apostołów Piotra i Pawła zamontowane w 1899.
    • Jeden przeniesiony z innego miejsca znajduje się w oknie na chórze i przedstawia scenę ukrzyżowania Jezusa Chrystusa, pod którego krzyżem stoją Maryja i Apostoł Jan z XX wieku.
  • Płyty nagrobne z XV i XVIII wieku, Jakuba Mucka – burmistrza Iławy i jego żony Zuzanny z domu Werner.
  • W tylnej części kościoła znajduje się balustrada empory w części organowej, która jest wysunięta łukiem ku prezbiterium.
  • W zakrystii znajdują się srebrne epitafia trumienne z tekstem w jęz. niemieckim: Jadwigi Elżbiety von Finckenstein z domu von Rippin i Wilhelma Albrechta Finckenstein oraz srebrne, barokowe epitafium trumienne z herbem Finckensteinów i herbami połączonymi Finckenstein i Rippin
  • W podziemiach kościoła znajdują się trumny ze zabalsamowanymi zwłokami. Dwie należą do Wilhelma Albrechta von Finckensteina zmarłego 15 kwietnia 1752 i jego żony Jadwigi Elżbiety von Finckenstein z domu Rippin, zmarłej 1 lutego 1752.
  • Dwa ołtarze boczne z 1990 stylizowane na gotyk.
  • Ambona zdobiona płaskorzeźbami przedstawiającymi czterech ewangelistów. Przed II wojną światową znajdowała się ona po przeciwnej stronie niż obecnie i ze względu na balkony po obu stronach umocowana była dość wysoko. Nad nią znajdowała się figura Chrystusa Nauczającego, która obecnie jest umieszczona w prawym ołtarzu bocznym.
  • Figury i obrazy:
    • Figura Chrystusa Nauczającego (w prawym ołtarzu bocznym)
    • Duży krucyfiks na północnej ścianie kościoła
    • Figura Chrystusa Dobrego Pasterza
    • Rzeźba św. Antoniego
    • Rzeźba św. Teresy z Ávila
    • Rzeźba Jana Chrzciciela 
    • Obraz św. Eugeniusza de Mazenoda
    • Stacje drogi krzyżowej
    • Popiersie Jana Pawła II
    • Figura św. Michała Archanioła
  • Przy zachodnim wejściu do kościoła, na przyporze, znajduje się mała latarenka w kształcie krokodyla, który w swoim pysku trzyma lampion.
  • Organy z 1911, zbudowane przez Eduarda Wittecka z Elbląga, nieposiadające prospektu organowego.
  • Tablice pamiątkowe, m.in.: XXV-lecie „Solidarności” oraz poświęcona pamięci Sybiraków.
  • Gotycki dzwon spiżowy z XIV/XV wieku z napisem wykonanym majuskułą łacińską: „o rex gloria criste veni cum + pace” (O Królu chwały Chryste przybywaj z pokojem). Między napisem znajduje się motyw głowy Chrystusa w mandorli z krzyżem oraz herb Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego.
  • Dzwon z 1740.
  • Barokowe okucia drzwi i zamek z XVIII na drzwiach prowadzących do wieży. Drzwi są nowsze, bo z 1909.
  • Żelazny krzyż teutoński wieńczący wieżę z XIV wieku.
  • Chorągiewka na wieży z datą 1899, oryginał znajduje się w kruchcie zachodniej.
  • ponad trzystuletni dom proboszcza Schnitzenbaumera (koniec XVII w.)
  • neogotycka plebania wybudowana w latach 1902-1903
  • dąb rosnący przed kościołem, zasadzony w 1871 dla uczczenia zwycięstwa Prus w wojnie z Francją
  • grota Matki Boskiej z Lourdes
  • średniowieczna fosa miejska oraz mury miejskie

W Iławie grzebano zmarłych w kościele co najmniej od XV wieku. Dowodem na to są umieszczone niegdyś w prezbiterium dwie płyty gotyckie. Obie są obecnie niemalże całkowicie zatarte, co stwarza problem identyfikacji osób pod nimi pochowanych. Jeszcze przed 1906 Bemrnhard Schmid zdołał odczytać na nich napis pomezaniensis. Najpewniej, wiec były to osoby duchowne, być może związane z zanikiem kapituły pomezańskiej w Szymbarku.

Znacznie więcej można powiedzieć o innej, pochodzącej z XVIII wieku płycie. Tu niemalże w całości zachowana inskrypcja informuje, iż przykrywała ona grób iławskiego burmistrza Jakuba Mücka i jego żony Zuzanny, zmarłej 25 maja 1745. Ciekawy jest brak daty śmierci Jakuba, choć nazwisko jego zostało wykute. Jakub zmarł najpewniej w 1751. Przeżył więc swą żonę co najmniej o 6 lat i prawdopodobnie po jej śmierci zamówił płytę, która przykryła jej grób. Zaznaczając na kamieniu swą osobę i datę urodzin, za życia już szykował sobie przy żonie – o czym zresztą wspomina – miejsce spoczynku.

Zmarłych chowano pod posadzką kościoła oraz w krypcie. Obie krypty, znajdują się bezpośrednio pod ołtarzem. Obecnie tylko w jednej stoi 8 trumien. Między innymi ze zmumifikowanymi ciałami Wilhelma Albrechta von Finckenstein – starosty iławskiego (zm. 15 kwietnia 1752) i jego żony Hedwig Elizabeth z domu Rippin (zm. 1 lutego 1752). Między obiema trumnami znajduje się także maleńka trumna dziecka Finckensteinów.

Oprócz rodziny starościńskiej w krypcie znajdują się też trumny podpułkownika Johanna Friedricha von Jung Boyen (zm. 31 października 1777) i jego żony Hedwig z domu Holtzendorf (zm. 2 września 1773), a także trzy inne trumny. Paul Waltz wspominał, że pod ołtarzem pochowano również wspomnianych wyżej Jakuba i Zuzannę Mück oraz pastorów Johanna Schnitzenbäumera (zm. 1704), Christiana Cucholoviusa (zm. 1751) i Friedricha Wilhelma Rhode (zm. 1757). Do dziś w zakrystii wiszą plakietki trumienne Finckensteinów, jeszcze w 1918 znajdowały się tam także plakietki Boyenów.

Nieopodal wejścia do wieży znajduje się kamienna płyta nagrobna datowana na XV-XII w. Widnieje na niej bardzo już zatarty wizerunek rycerza w płaszczu z mieczem, a dookoła łacińskie, nieczytelne napisy.

W kościele rozgrywała się akcja jednej z przygód „Pana Samochodzika” – Pan Samochodzik i złota rękawica autorstwa Zbigniewa Nienackiego.

Istnieje legenda o tunelu łączącym kościół z zamkiem w Szymbarku, jednak badania archeologiczne tego nie potwierdziły. Dowiedziono natomiast, że istnieje tunel łączący kościół z południowym brzegiem Małego Jezioraka (dawniej wyspą – Małą Żuławą, dziś stałym lądem), zamurowany w XX wieku.

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kościół_Przemienienia_Pańskiego_w_Iławie